بورس مقاله تحلیل توصیف حقوقی قراردادهای آتی

تاریخچه شروع معاملات آتی

گرچه تاریخی واقعی برای پیدایش قراردادهای سلف نمی توان رقم زد؛ اما شاید لازم باشد که تحولات مدون این گونه بازارها را به اجمال دانست تا سیر علمی پیدایش و علل توسعه آنها بیشتر روشن شود.
در تاریخ مدون غرب، این طور مطرح شده است که ایجاد و شکل گیری قراردادهای سلف برای اولین بار در صنعت کشاورزی اتفاق افتاد. کشاورزان و تولید کنندگان و آسیابانان غرب همیشه دچار اضطراب و عدم اطمینان از آینده بودند و به دنبال راهکارهایی می گشتند تا بتوانند نگرانی های ناشی از عدم اطمینان خود از آینده را کاهش دهند و با خیال راحت تری هزینه های جاری و روزمره خود را تنظیم کنند. گرچه قیمت محصولات کشاورزی مانند تمام محصولات و کالاهای دیگر متاثر از نوسان قیمت ها بود؛ اما همیشه ترس از آینده برای قشر کشاورزان مساله ساز بوده و اتفاقات غیرقابل پیش بینی طبیعی و آب و هوایی قابل کنترل نبوده و به نگرانی آنها از آینده دامن می زد.

.به عنوان مثال، اگر ناگهان یک محصول کلان گندم وارد بازار می شد، قیمت ها رو به کاهش می گذاشت یا اینکه چنانچه بدی آب و هوا منجر به کاهش تولید گندم می شد، میزان عرضه کاهش یافته و قیمت این محصول اساسی به شدت افزایش می یافت؛ بنابراین بسیاری از نوسانات این بخش قابل پیش بینی نبود و روند معمول زندگی کشاورزان و تولید کنندگان محصولات کشاورزی را مختل می کرد. بشر که از احساس نیاز،

همیشه به ابتکار و اکتشاف و اختراع می رسد، به تدریج مفهوم پیش خرید و پیش فروش را بسیار جذاب و سودمند یافت و کشاورزان توانستند با استفاده از قراردادهای سلف محصول خود را در مقابل نوسانات فصلی و عرضه و تقاضاهای ناگهانی محصول و نوسانات قیمت ها محافظت کنند.

.گر چه اولین قرارداد پیش فروش سلف را در قرن هفدهم میلادی به ژاپنی ها نسبت داده اند که به امر سلف خری برنج پرداختند، اما در غرب نیز در صنعت غلات قراردادهای سلف نیز پیشینه دیرینه ایی دارد. بر اساس این قراردادها، فروشنده یا تولید کننده متعهد می شود که به محض آماده شدن محصول، آن را به خریدار در مقابل وجه از قبل تعیین شده ای تحویل دهد ،استفاده از قراردادهای سلف توانست به پنبه و لوبیا و سایر محصولات کشاورزی نیز سرایت کند.

بازارهای سلف تا اواسط قرن نوزدهم به کار خود ادامه می دادند و بسیار محبوب بودند، اما مشکلات عدیده ای نیز داشتند؛ بنابراین در سال ۱۸۴۸ هیات بازرگانی شیکاگو محلی برای انجام این گونه قراردادها در بورس معاملاتی شیکاگو ایجاد کرد و حدود دوازده سال طول کشید تا به تدریج قراردادهای سلف را متحدالشکل و از نظر اندازه، کیفیت، محل تحویل و زمان تحویل استاندارد کرد که به این ترتیب مشکلات موجود در قراردادهای سلف بازارهای غیر متمرکزعمدتا مرتفع شد .از آن پس این قراردادهای استاندارد را که در محل بورس شیکاگو معامله می شدند «قراردادهای آتی[1]» نامیدند.

گرچه بیش از یکصد و پنجاه سال نیست که قراردادهای آتی در جهان مورد استفاده انواع سرمایه گذاران و معامله گران و مدیران سرمایه گذاری قرار می گیرند، اما مقررات و قوانین آنها به گونه ای طراحی شده اند که خریدار و فروشنده به سادگی و با خیال آسوده به بازاری شفاف مراجعه می کنند و معاملات خود را انجام می دهند و می دانند که انجام معامله از طریق مکانیزم بورس قطعی و تضمین شده است. مدتی پس از آن به تدریج برای جذاب تر کردن بازارهای آتی و تسهیل معاملات و ساده سازی ورود و خروج از بازار مقرر شد که هر دو طرف خریدار و فروشنده درصد کوچکی از وجه قرار داد را به عنوان سپرده تضمین انجام کار در هنگام خرید و فروش قرارداد آتی پرداخت کنند و پرداخت کامل وجه در هنگام تحویل کالاصورت گیرد.همچنین برای اینکه بتوان سطح اعتماد به بازار را برای سرمایه گذاران و معامله گران کامل کرد و قراردادها ضمانت اجرایی داشته باشند، انجام بلاشرط قراردادها از طریق ایجاد اتاق پایاپای تضمین شد . که به این ترتیب برای خریدار یا فروشنده اهمیتی نداشت که اعتبار طرف معامله او چگونه است، زیرا اجرای قرارداد توسط بورس تضمین شده و طرف معامله او در هنگام تحویل و تحول شخص سومی به نام اتاق پایاپای بود که در مقابل خریدار نقش فروشنده و در مقابل فروشنده، به عنوان خریدار عمل می کرد.
روند استاندارد شدن اینگونه قراردادها و تمرکز آن در یک محل و تضمین اجرای قراردادها توسط بورس و پرداخت بخش کوچکی از ارزش معاملات در هنگام معامله قراردادهای آتی موجب توجه فزاینده کشاورزان و بازرگانان به بازارهای آتی شد و دیری نگذشت که جذابیت این بازارها و توجه معامله گران حرفه ای ریسک پذیر را نیز که فقط به دنبال کسب سود و منفعت مالی بودند به خود جلب کرد.

معامله گران ریسک پذیر[2]را در ایران تحت عنوان سودا گران یا تجار نیز می نامند اما وجود این دسته از افراد در این بازارها حجم نقدینگی را افزایش می دهد و به تبع آن عرضه و تقاضا تعادل بهتری پیدا کرده و بازار را کارآمدتر می کند، هر چه اوراق آتی قابلیت نقدینگی بیشتری داشته باشند، ریسک خرید و فروش مجدد و مکرر آنان کاهش یافته و دامنه نوسانات قیمت هایشان محدودتر می شوند.

موفقیت و توجه چشمگیر کشاورزان و بازرگانان و معامله گران به قراردادهای آتی موجب رشد و وسعت یافتن این قراردادها در دنیا شد و متعاقب آن کالاهای کشاورزی مثل پنبه، آب میوه، قهوه و چوب و احشام و کالاهای صنعتی و در واقع اکثر کالاهای اساسی و ضروری از بازارهای آتی و مکانیزم محکم و استوار آن استفاده کردند.

.در اوایل دهه ۱۹۷۰ (۱۳۵۰ شمسی) بود که اولین قراردادهای آتی ارزی و اوراق قرضه دولتی در این بازارها مورد معامله قرار گرفتند و یک دهه بعد (۱۳۶۰ شمسی) نیز نسل جدید این قراردادها که به قراردادهای آتی شاخص سهام معروفند به بازارهای مالی جهانی معرفی شدند. ملاحظه می شود که گرچه به نظر می رسد که بیش از چهل سال از عمر اوراق آتی شاخص های سهام نمی گذرد، اما امروزه بیش از هشتاد درصد ارزش معاملات آتی را اوراق بهادار آتی تشکیل می دهند. برای سرمایه گذاران و سهامداران پر واضح است که قراردادهای آتی قادر هستند ریسک سرمایه گذاری های آنان را کاهش دهند و با توجه به خاصیت اهرمی شان سود بالقوه زیادی را با حجم کم سرمایه اولیه ایجاد کنند.

رشد فزاینده و تصاعدی حجم قراردادهای آتی اوراق بهادار که توانسته بود بخش عمده‌ای از مشکلات بازارهای سنتی را حل کند، در مدت کوتاهی بازارهای غیرمتمرکز سلف را از هر نظر پشت سر گذارد، به طوری که تصور می‌شد بازارهای سلف غیرمتمرکز و سنتی به زودی تعطیل می‌شوند، اما بر خلاف انتظار، بازارهای سلف غیر متمرکز (OTC) توانستند با ایجاد شبکه‌های سازمان یافته‌تر به موازات بازارهای آتی کار خود را ادامه دهند و در واقع بخشی از معاملات آتی را که شرایط آنها با قراردادهای استاندارد الزاما منطبق نیست کماکان مورد معامله قرار دهند. امروزه معاملات ارزی و نرخ بهره در بازارهای خارج از بورس (OTC) فوق‌العاده محبوب بوده و بسیاری از قراردادهای آتی معاوضه [3] از طریق این بازارها معامله می‌شوند. لذا لازم است که در یک طبقه بندی کلی فرق‌های بین این دو بازار، که هر دو به پیش‌فروش و پیش‌خرید انواع محصولات فیزیکی و مالی مشغول هستند به اجمال مطرح شود.

معاملاتفرابورسی

معامله فرابورسی نوعی از معامله جایگزین است که به شبکه معامله گرانی که بطور حضوری با یکدیگر ملاقات نمی کنند اطلاق می شود و از طریق تلفن، کامپيوتر با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند. معاملات مذکور اغلب بين مؤسسات مالی انجام شده و نيز می تواند بعنوان ابزارهای رایج ميان بازارسازان تلقی گردد. تمام سخنان معامله گران پشت تلفن ضبط می شود تا چنانچه اختلافی بين معامله گران رخ دهد به آن استناد شود . خریدار و فروشنده می توانند نحوه قراردادهای معامله شده در بازارها را بدلخواه خود در آورند، لذا نيازی نيست شرایط قرارداد عيناً مشابه آنچه در (OTC) معاملات فرا بورسی بورس عمل می شود، تعيين گردد.

انواعبازارهایفرابورسی

در دنيا سه نوع بازار فرا بورسی وجود دارد:

١- بازار معاملاتی سنتی: در این بازار معامله گران بعنوان بازار ساز، قيمت خرید و فروش خود را اعلام می کنند. معامله گران قيمتهای خود را پيشنهاد داده و قيمت قابل اجرا از طریق تلفن مذاکره شده و یا برخی اوقات از طریق سایتهای مخابراتی اعلام می شود . این گونه معاملات بنام معامله دو طرفه خوانده شده زیرا دو طرف معامله از قيمتی که در یک مقطع زمانی توسط تلفن ارائه ميشود، مطلع می گردند.

2-بازار معاملاتی الکترونيکی: این بازار تقریباً شبيه معاملات الکترونيکی در بورس است ولی به این دليل بازارهای فرابورسی خوانده می شود که از استاندارد کمتری برخوردار و فاقد قرارداد طراحی شده و فاقد معاملات مشتقه شفاف می باشد.

٣- بازار معاملاتی بهينه:

بازار معاملاتی اخير ترکيبی از دو بازار پيشين بوده و معامله گر بر اساس آنها به معاملات الکترونيکی می پردازد . معامله گر قيمت خرید و فروش خود را انحصاراً به اطلاع فعالان بازار می رساند. معامله گر در این شکل معامله بعنوان طرف معامله در هر قرارداد عمل کر ده لذا نصف ریسک اعتباری در بازار به او برميگردد.

تعریف قراردادهای مالی مشتقه

قراردادسلف:

قرارداد سلف، توافقی است بين دو طرف که خارج از بورس منعقد می شود و به منظور خرید یا فروش یک دارایی در تاریخ آینده با قيمت مورد توافق دو طرف هنگام امضاء قرارداد تعيين می گردد و جزء قدیمی ترین و ابتدایی ترین قراردادهای مشتقه تلقی می شود.

قراردادآتی:

در اين قرارداد طبق عقد صلح يك طرف )فروشنده( توافق مي كند در سر رسيد معين ، مقدار معيني از كالاي مشخص را در عوض قيمتي كه الان تعيين مي كنند به طرف ديگر )خريدار( تحويل دهد . همچنين براي جلوگيري از امتناع طرفين از انجام قرارداد ، طرفين طي شرط ضمن عقد متعهد مي شوند مبلغي را به عنوان وجه تضمين نزد اتاق پاياپاي بورس بگذارند و متعهد مي شوند متناسب با تغييرات قيمت آتي وجه تضمين را تعديل كنند و اتاق پاياپاي از طرف آنان وكالت دارد متناسب با تغييرات قيمت ، بخشي از وجه تضمين هر يك از طرفين را به عنوان اباحه تصرف در اختيار ديگري قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سر رسيد با هم تسويه كنند . در اين قرارداد طبق شرط ضمن عقد طرفين مي توانند در زمان سررسيد قرارداد از تحويل يا دريافت كالا امتناع ورزند به شرطي كه وجه جريمه مقرر را به طرف ديگر پرداخت نمايند . ضمناً هر يك از طرفين مي توانند قبل از سررسيد با انعقاد قرارداد صلح ديگري ، شخص ثالت را جايگزين خود در قرارداد صلح اوليه نمايند و پس از تسويه، از قرارداد خارج شوند . كليه قراردادها در زمان سررسيد مقرر تسويه خواهد شد.

قرارداداختيارمعامله:

این قرارداد دو طرف دارد :

١- خریداراختيارمعاملهو قرارداد آن عبارتست از:

قراردادی است که به دارنده آن حقی را جهت خرید یا فروش یک دارایی پایه )کالا ( در زمانی مشخص و قيمتی معين در آینده بدون اینکه اجباری در معامله داشته باشد را می دهد.

٢- فروشندهاختيارمعاملهو قرارداد آن عبارتست از :

قراردادی است که چنانچه خریدار تقاضای اجرای تعهد فروشنده را بنماید، فروشنده موظف به اجرای تعهد و فروش دارایی )کالا( به خریدار می باشد. از خریدار دریافت (Premium) فروشنده اختيار مبلغی را بعنوان پشتوانه قيمت معامله بنام حق بيمه می کند.

وجه تمایزبازارهای نقدی وآتی

کالاها در دو بازار نقدی و آتی مورد معامله قرار می گيرند، گرچه دو بازار فوق از یکدیگر مجزا هستند ولی بهرحال به شکلی با هم مرتبط هستند . کالاها بصورت نقدی و بر اساس مذاکره در بازار نقدی که عموماً بازار واقعی است، خرید و فروش می شوند.

نوعاً قراردادها نياز به تحویل واقعی کالای مورد معامله واقع شده را مطرح می کنند، بعلاوه ممکن است در بحث تحویل، اشاره به تحویل فوری و یا در آینده زمان مشخصی تعيين گردد. بهرحال بازار آتی ها، خرید و فروش دارایی پایه را بر اساس توافق نامه ای که به قراردادی استاندارد تبدیل شده، تسهيل نموده و به کالایی مشخص اشاره گردیده و بدین معنی نيست که قطعاً کالای فيزیکی رد و بدل شود. مبنای قرارداد آتی در ارتباط با کيفيت کالا، کميت کالای قابل تحویل و تاریخ تحویل بسيار مشخص است. مع الوصف بازار آتی خود را درگير انتقال مالکيت فوری کالایی نمی کند مگر اینکه نتيجه قرارداد به تحویل کالا ختم گردد . بنابراین در بازارهای آتی بدون در نظر گرفتن اینکه فردی صاحب کالای تحت تملک خود باشد یا نباشد قراردادها قابل خرید و فروش می باشند. نحوه پرداخت وجه در بازارهای کالایی که معاملات در آنها بصورت نقدی یا سلف انجام می شود در هر کشوری فرق دارد مثلاً در هندوستان پرداخت وجه کالا تا ١١ روز و تحویل کالا نيز ١١ روز طول می کشد و اینگونه پرداختها توافق بين خریدار و فروشنده است. چنانچه عوامل پيش بينی نشده ای اتفاق افتد و منجر به عدم تحویل کالا گردد، خریدار و فروشنده بطور توافقی موضوع را فيصله داده و با یکدیگر تسویه نقدی می کنند.

در بازار معاملات آتی مبتنی بر تسویه مالی که یکی از هدفهای آن خرید و فروش کالا برای آینده است، بر خلاف بازاری که پشتوانه تحویل کالا در آن است، معامله روی قرارداد آتی بر اساس و هدف "مدیریتریسک" که شامل هج کردن )پوشش ریسک(استوار گردیده، انجام می شود . لذا اکثراً چنين قراردادهایی پيش از تاریخ سررسيد قرارداد تسویه مالی شده و خيلی بندرت به تحویل کالا منجر میگردند. سرمایه گذاران و سوداگران ریسک پذیر[4] که بازیگران کليدی بازارهای آتی بوده، بدنبال شکار اینگونه قراردادها هستند تا از حرکت قيمتها سود ببرند و چندان علاقه ای به تحویل گرفتن یا تحویل دادن کالای موردمعامله ندارند. به تفاوت در قيمتهای یک کالا در معاملات نقدی در مقایسه با معاملات اصطلاح پایه[5] و مبنا آتی مربوط می شود.

قيمتنقدییعنی قيمت واقعی یک کالای حقيقی موجود در بازار در حاليکه قيمتآتیاشاره به قيمت قراردادی دارد که در بازار آتی ها معامله می شود. گرچه بطور اساسی قيمتهای نقد و آتی ها متفاوت هستند ولی به علت وابستگی آنها به یکدیگر تمایل به حرکت موازی نزدیک به هم دارند و بدون توجه به شرایط بازار بدليل اهداف این قراردادها قيمت معاملا ت آتی و نقدی تمایل به یکسان شدن در تاریخ سررسيد دارند . در راستای نزدیک و نزدیکتر شدن قيمت آتی ها با قيمت نقدی هر دو مدل قيمتها تمایل به نشان دادن کمتر شدن تفاوت با یکدیگر را نشان می دهند و این فرایند تشابه قيمت آتی ها با قيمت نقد بنام تلاقی[6]معروف است به گونه ای که هر قدر قرارداد آتی ها به تاریخ یکسوییقيمتها انقضاء نزدیک می شود، در واقع قيمت قرارداد نقد را نمایان می سازد.

تفاوت بين قراردادآتی هاوسلف درجهان

مباحث مطرح شده به شرح زیر نوعاً در بورسهای جهانی مورد نظر است و با آنچه در بورسهای کالایی کشور ما جریان دارد، از همسویی کامل برخودار نيست در هر حال وجود این دو بازار بزرگ سلف[7] و آتی[8] در کنار یکدیگر بسیار کارآمد و موفق بوده‌اند، زیرا هر یک خصوصیات متفاوتی را دارا هستند و مورد استفاده بخشی از بازارها قرار می گیرند :[9]

١- مکان معامله:

عمده ترین تفاوت بين دو قرارداد آتی و سلف این است که قرارداد آتی ها در بورس ها معامله شده ولی قرارداد سلف در بورسها معامله نمی شوند، بنابر این قرارداد سلف بنام قرارداد فرابورسی اطلاق می گردد.

٢- اندازه و حجم قرارداد:

قرارداد آتی ها از نظر حجم و مقدار توسط بورس شکل استاندارد پيدا نموده، در حاليکه قرارداد سلف طبق شرایط دلخواه خریدار و فروشنده تعيين می شوند. در بازارهای سلف خارج از بورس [10] اقلام و شرایط قراردادها بر اساس نیاز طرفین مبادله تهیه و طراحی می‌گردند. استفاده‌ کنندگان از این قراردادها می‌توانند به میل خود نوع و کیفیت کالا را مشخص نموده و زمان تحویل و اندازه قرارداد را بر اساس نیازهای خویش تنظیم کنند، در حالی که در بازارهای آتی که در محل بورس‌های کالا یا اوراق بهادار مورد معامله قرار می‌گیرند، قراردادهای مربوط به یک دارایی استاندارد بوده و دارای اندازه و کیفیت و سررسید و محل تحویل یکسان می باشند که قابل تغییر نبوده و استفاده کنندگان مجبورند با آن به شکلی نیازهای خود را منطبق کنند. اندازه[11] قراردادهای آتی بورس معمولا کوچک‌تر از قراردادهای سلف است، به نحوی که قشر بیشتری از آحاد جامعه و سرمایه‌گذاران را پوشش می دهند، ولی قراردادهای پیش فروش یا سلف بازارهای خارج از بورس معمولا در اندازه‌های بزرگ‌تر عرضه می شوند و نیاز به سرمایه بیشتری دارند.

٣- شفافيت قيمت:

در قرارداد آتی ها بعلت اینکه در بورس عرضه می شوند قيمت از شفافيت کامل برخوردار است، درحاليکه در قرارداد سلف بعلت عدم معامله در بورس و عدم اعلام قيمت در حضور عموم معامله گران از شفافيت برخوردار نيست. ماهیت بازارهای مشتقه خارج از بورس خصوصی [12]است و انجام معاملات می‌تواند کاملا محرمانه بماند و افراد و رقبا از آن مطلع نشوند، در حالی که قراردادهای آتی که در بورس معامله می‌شوند ثبت و ضبط شده و معمولا می‌توانند در معرض مشاهده قرار گیرند.

۴- هزینه معاملاتی:

در قرارداد آتی هزینه های مستقيم بالاست و هزینه های غير مستقيم پایين است ولی در قراردادهای سلف موضوع برعکس است.

۵- ارزش موقعيت باز و نياز به سپرده:

در قرارداد آتی ها موقعيت باز معاملاتی افراد بطور روزانه پس از اختتام معاملات محاسبه شده و است ولی در قرارداد سلف بحثی از (Mark To Market) معروف به روز آمد کردن حساب مشتری تعيين موقعيت معاملاتی روزانه افراد و به روز رساندن حساب مشتری بعمل نمی آید.

۶- فراوانی و روانی داد و ستد

قرارداد آتی ها بعلت اینکه در بورسها معامله می شوند به سهولت دست به دست چرخيده و قابل معامله مکرر هستند، در حاليکه قراردادهای سلف ماهيت خاصی داشته و به سختی قابليت چرخش معاملاتی دارند.

٧- عامل جایگزین در هنگام ریسک:

بدليل امنيت و سلامت در تمام قراردادهای آتی، اتاق پایاپای نقش و عامل تسهيل کننده و را ایفاء می نماید، در حاليکه در قراردادهای سلف چنانچه نزاعی ميان خریدار (Novation) جایگزین و فروشنده بوجود آید، هيچگونه جایگزینی برای حل مشکل وجود نداشته و اگر چنين شرایطی پيش آید، هزینه آن بسيار بالاست. قراردادهای بازار خارج از بورس دارای ریسک اعتباری و قراردادی[13] بوده و هر یک از دو طرف خریدار و فروشنده احتمال نکول در تعهدات خود را دارا هستند. در حالی که قراردادهای آتی بازارهای متمرکز بورس توسط اتاق پایاپای ضمانت اجرایی داشته و ریسک اعتباری ندارند.

8- قوانين و مقررات:

قراردادهای بازارهای خارج از بورس قراردادهای خصوصی محسوب می‌شوند و قراردادهای آتی بورس عمومی[14] تلقی می‌شوند؛ بنابراین قراردادهای آتی بورس بسیار قانونمند و تحت نظارت قانون هستند. به طور معمول برای عقد یک قرارداد پیش فروش در بازهای سنتی و غیرمتمرکز نیاز به اجازه و تصویب دولتی نیست و بهتر است معامله گران قبل از عمل از سلامت بازار و طرف معامله خود مطمئن شوند، اما شرایط و محیط قانونمند بازارهای بورس کالا و اوراق آتی به خاطر متمرکز بون در یک محل و نظارت بخش دولتی و وجود عرضه و تقاضای متمرکز، محیطی منصفانه و شفاف و کارآمد را ایجاد کرده‌اند که برای همه قراردادهای آن، بازاری ثانویه وجود داشته وعرضه و تقاضا در طی دوره قرارداد، قیمت‌ها را در تعادل نسبی نگه می‌دارد.

٩- پرداخت و تسویه:

طبیعت قراردادهای آتی استاندارد که در بورس معامله می‌شوند قابلیت خاتمه و لغو و تسویه پذیری[15] لحظه‌ای آنها است، به طوری که هر یک از طرفین می‌توانند با اتخاذ موقعیت معکوس در قراردادی که دارند، قرارداد آتی خود را به قیمت روز بسته و ملغی کنند و به تعهد خود خاتمه دهند. به بیان دیگر برای این قراردادها بازار دوم وجود دارد و قابلیت نقدینگی خوبی را دارا هستند. در قرارداد آتی ها، گرچه تحویل کالا در صورت نياز از الزامات است ولی معاملات عموم اً در سررسيد تسویه نقدی شده و طرفين معامله غالباً در پی دریافت سود هستند تا تحویل کالا، برعکس در قراردادهای سلف افراد عموماً بدنبال تحویل گرفتن کالا هستند. مکانیزم تسویه روزانه[16] تسویه قراردادهای آتی بورس را کارآمدتر می کند، مادام که قیمت اوراق آتی به طور روزانه تغییر می‌کنند، سود و زیان‌های هر یک از طرفین معامله به طور روزانه محاسبه و به حساب آنها واریز (در صورت سود روزانه) یا از حساب آنان کسر (به علت زیان روزانه) می‌شود که به این عمل تسویه روزانه می‌گویند.

١٠ - نوع تحویل

در قرارداد آتی ها چنانچه قرارداد منجر به تحویل کالا گردد، استاندارد تحویل کالا شامل رعایت کيفيت، کميت باید کاملاً مطابق با شرایط بورس انجام گردد، در حاليکه در قرارداد سلف موضوع فوق منتفی بوده و بصورت توافق دو طرفه و عاری از پشتو انه های استاندارد اجرایی بورس اجرامی شود.

11- امکان لغو یا خاتمه قرارداد[17]

در بازارهای خارج از بورس بسیار مشکل است. گرچه ماهیت خصوصی بودن و طراحی دلخواه قرارداد می‌تواند برای برخی استفاده‌کنندگان و معامله‌گران جذاب باشد، اما در آن طرف سکه، مشکلات عدم انتقال قرارداد به شخص ثالث یا خاتمه قرارداد قبل از سر رسید می‌تواند مساله ساز باشد. در بسیاری از موارد این قراردادها تنها از راه مذاکره طرفین قرارداد امکان لغو پیدا کنند. پیش فروش یک خانه را در نظر بگیرید که مثالی زنده در خصوص مشکلات خاتمه و لغو قرارداد را در خود داراست و در بازار خارج از بورس صورت می‌پذیرد..

12- در مکانیزم قراردادهای آتی بورس سپرده تضمین[18] وجود دارد که خریدار و فروشنده را ملزم به پرداخت در هنگام عقد قرارداد می‌نماید، در حالی که چنین شرایطی در قراردادهای سلف غیر متمرکز[19] وجود ندارد..

اصطلاحات رایج در قرارداد های آتی

دارایی پایه:

اصطلاحا در قراردادهای آتی ،کالا یا آن دارایی که قرارداد آتی بر روی آن منتشر می شود را می گویند. معمولا در بورس های کالایی دنیا دارایی های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی ،انواع فلزات ،انواع فرآورده های نفتی و سایر محصولات به عنوان دارایی پایه قرارداد های آتی مطرح می گردند.

موقعیت تعهدی فروش:

اصطلاحا گفته می شود کسی که در بورس ،قرارداد آتی را به فروش می رساند و خود را به تحویل دادن دارایی پایه بر اساس ضوابط استاندارد بورس در تاریخ معینی در آینده متعهد می نماید، موقعیت فروش یا موقعیت تعهدی فروش ایجاد کرده است. اگر این فرد تا تاریخ سر رسید قرارداد این موقعیت را حفظ نماید ضرورتا باید دارایی پایه را تحویل دهد.

موقعیت تعهدی خرید:

همچنین، فردی که در بورس قرارداد آتی را میخرد و خود را متعهد به خرید دارایی پایه بر اساس ضوابط استاندارد بورس در تارخ معینی می نماید ، اصطلاحا موقعیت خرید یا موقعیت تعهدی خرید اختیار کرده است و اگر تا تاریخ سررسید قرارداد این موضع را حفظ نمایدضرورتا باید کل ارزش دارایی پایه را پرداخت نماید.

سررسید قرارداد:

تاریخ سررسید قراردادهای آتی بر روی یک کالا به صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعیین میشود وفقط برای سررسیدهای معینی که تعیین می شود امکان انجام معاملات آتی وجود دارد. مثلا در قرارداد های آتی سکه طلای بورس کالا سررسید قرارداد ها پایان تمامی ماه های سال می باشد.

اندازه قرارداد :

در قراردادهای آتی اندازه هر قرارداد توسط بورس تعیین می شود وسرمایه گذاران فقط می توانند مضربهای صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند.

مزایای قراردادهای آتی

1) مهم ترین مزیت قراردادهای آتی خاصیت پوشش ریسک آن است. پوشش ریسک به معناي اتخاذ موقعيتي در بازار است که هدف از آن حداقل نمودن يا از بين بردن ريسک )ناخواسته(ناشي از نوسانات و تغييرات قيمت است. به عنوان مثال يک توليدکننده عمده يا مصرفک‏ننده عمده براي از بين بردن نااطميناني و ريسکي که در مورد قيمت آينده محصولات خود با آن مواجه است، می تواند به راحتي با اتخاذ يک موقعيت فروش يا خريد در قالب يک معامله آتي با قيمت مطلوب نسبت به نوسان قيمت ها در آينده خود را بيمه نمايد.

2) تضمین معاملات توسط اتاق پایاپای بورس: اتاق پایاپای هر بورس نقش مهمی را جهت تضمین عملکرد مالی قرارداهای آتی معامله شده ایفا می کند‏ و به عنوان پشتوانه قابل اطمینان برای طرفین معامله می باشد.

3) هزینه اندک معاملات: معاملات قراردادهای آتی نسبت به معاملات نقدی از هزینه معاملاتی کمتری برخوردار بوده و مطالعات نشان می دهد که معاملات آتی هزینه ای معادل 1/0 هزینه معاملات نقدی را دارد.

4) استفاده از اهرم مالی: معاملات قراردادهای آتی در برگیرنده ریسک بالایی بوده و به معامله گران فرصت بدست آوردن سود زیادی را م یدهد. به طوری که معامله گر با یک سپرده اولیه اندک م یتواند معادل کل ارزش دارایی تعهد شده، کسب سود یا زیان نماید.

5) نقد شوندگی بالای معاملات: در قراردادهای آتی برای اینکه سرمایه گذار قادر به فروش قرارداد آتی باشد، نیاز به مالکیت آن کالا یا آن دارایی معین ندارد و با عمل پیش فروش می تواند یک قرارداد آتی را در بازار بفروشد و در صورت نیاز به تحویل، آن را از بازار فیزیکی تهیه نماید که این امر میزان نقد شوندگی معاملات را تا حد بسیار زیادی افزایش می دهد.

معامله آتي داراي ريسک هاي مالي بالقوه اي است و ممکن است براي همه سرمایه گذاران مناسب نباشد. در معاملات آتي سود و زيان خريدار و فروشنده متقارن است. بدين معني که اگر طرف دارنده موقعيت تعهدي خريد در اين قرارداد سود کند لزوماً طرف دارنده موقعيت تعهدي فروش زيان میک‏ند. ولي مسئله اي که اين ريسک را تشديد میک‏ند اهرمی بودن معاملات آتي است. اصولاً يکي از ويژگي هاي معاملات آتي اهرمی بودن آ نهاست و اين ويژگي است که سود و زيان معاملات را در يک دوره زماني با توجه به آورده اوليه سرمایه گذار بسيار بالا میبرد. سود يا زيان واقعي هر فرد در موقعيتي که روي قرارداد آتي اتخاذ کرده است، دقيقاً به اندازه تغيير قيمت آن قرارداد در روز مورد نظر است.

توصیف وتبیین قراردادهاازمنظرحقوقی واقتصادي

قرارداد آتی، قراردادي است که دارنده آن متعهد می شود دارایی موضوع قرارداد، یعنی دارایی پایه را که می تواند ارز، اوراق بهادار، شاخص هاي سهام، نرخ بهره، انرژي،فلزات و محصولات کشاورزي باشد، در تاریخ مشخصی در آینده تحویل بگیرد و یاتحویل دهد و در مقابل، قیمت آن را پرداخت کرده و یا دریافت نماید.

هرگاه یک معامله گر در بازار آتی اقدام به خرید قرارداد آتی کند ؛ یعنی موضع خرید داشته باشد و موضع خود را تا تاریخ تحویل همچنان حفظ کند، باید دارایی پایه را دریافت نماید. به ترتیبی مشابه، یک معامله گر میتواند موضع فروش اتخاذ کند. اگر این معامله گر، موضع فروش خود را تا تاریخ تحویل حفظ نماید ضرورتاً باید دارایی پایه را تحویل دهد.

ویژگیهاوشرایط قراردادآتی

1.اولین ویژگی قرارداد آتی این است که دارایی موضوع قرارداد، لازم نیست فعلا وجود داشته و یا اکنون در مالکیت فروشنده باشد؛ زیرا در بازار آتی این امکان وجود دارد که معامله گر بتواند بدون داشتن دارایی پایه، آنرا بفروشد.

2. انجام معامله در بورس: این قراردادها فقط در بورسهاي سازمان یافته قابل مبادله میباشند.

3.استاندارد بودن قرارداد آتی : قرارداد آتی از نظر کمیت، کیفیت، تاریخ انقضا، محل تحویل و حد تغییرات روزانه قیمت استاندارد و تعریف شده است.

4. قرارداد آتی براي کمیت خاصی از یک کالا منعقد می شود. براي مثال ، مقد ار استاندارد معاملات نفت خام 1000 بشکه ، مقدار استاندارد شده معاملات گازوئیل و نقره بر حسب 100 تن گازوئیل و 5000 اونس نقره تعریف می شود.

5.قرارداد آتی براي کیفیت خاصی از یک کالا منعقد می شود.

6.تاریخ انقضاء و محل تحویل کالا از قبل مشخص می شود.

7. تغییرات روزانه قیمت استاندارد شده است.حداقل تغییرات قیمت در بورسهاي آتی استاندارد شده است و نمیتوان به هرمیزان تغییر قیمت، معامله کرد. میزان حداقل تغییر قیمت، یک تیک است که تیک براي هر کالا متفاوت است. همچنین جهت پرهیز از نوسانات شدید قیمت، بورس هاي رسمی، حد تغییرات روزانه قیمت را نیز تعیین می کنند. تغییرات قیمت در بین دو کرانه بالا و پایین که توسط بورس تعیین شده، مجاز است و در صورت تغییر قیمت به بالاتر از کرانه بالا یا پایین تر از کرانه پایین، معاملات متوقف می شوند.

ضمانتاجرايتعهداتطرفینمعامله

یکی از مسائل مهمی که در مورد قراردادهاي آتی وجود دارد نااطمینانی نسبت به اجراي تعهد توسط طرفین معامله است. براي رسیدن به این اطمینان در بورسی که قرارداد آتی معامله می شود، اتاق پایاپاي وجود دارد. وظیفه این اتاق تضمین تعهدات طرفین معامله است.

حسابودیعه

براساس مطالب فوق اتاق پایاپاي با ریسک عدم اجراي تعهدات طرفین معامله، روبرواست. از اینرو، معامله گران موظف هستند که یک حساب ودیعه ایجاد کنند . این حساب می تواند مشتمل بر دارایی با نقدینگی بالا مثل اوراق قرضه کوتاه مدت باشد که به مبادله کننده این امکان را می دهد که به تعهدات خود عمل کند بنابراین هدف اصلی این ودیعه گذاري، حداقل کردن ریسک تخلف از اجراي تعهدات است. میزان این ودیعه با توجه به میزان اعتبار مالی معامله گر و تحولات بازار قابل تغییر است.

سه نوع ودیعه در بازار آتی وجود دارد: ودیعه اولیه، حداقل ودیعه ثابت و ودیعه متغیر. ودیعه اولیه مبلغی است که معامله گر باید قبل از انعقاد معامله، در حساب ودیعه سپرده گذاري کند. حداقل ودیعه ثابت، کمترین مبلغی است که باید در حساب ودیعه حفظ شود .

هرگاه که مانده حساب ودیعه، از حداقل ودیعه ثابت کمتر شود، بلافاصله بورس اقدام به تقاضاي ودیعه خواهد کرد. معامل هگر موظف است با پرداخت مابه التفاوت، حساب ودیعه را به حداقل ودیعه برساند.

ودیعه متغیر، مابه التفاوت مانده حساب ودیعه و حداقل ودیعه ثابت است . این ودیعه، روزانه قابل پرداخت و دریافت است و منعکس کننده ضرر و سودي است که ازمعامله آتی در خلال یک روز کاري حاصل شده است. هر گاه قیمت آتی به نفع دارنده قرارداد تغییر کند، معامله سودآور بوده و به میزان سود به حساب معامله گر واریزمی شود. اگر قیمت آتی به زیان دارنده قرارداد تغییر کند، معامله زیان آور بو ده و به میزان آن از حساب معامله گر برداشت می شود. این جریان مستمر محاسبه سود و زیان روزانه را اصطلاحا تسویه حساب روزانه می گویند. تسویه حساب روزانه موجب می شود که بدهی معامله گر متراکم نشود.

ویژگیهايدیگر

1.هر گاه معامله گر احساس کند که قرارداد منعقد شده دیگر به نفع او نخواهد بود، میتواند با انجام معامله جبرانی، موضع خود را ببندد. معامله جبرانی در قرارداد آتی به این صورت است که خریدار آتی مثلا نفت خام، با فروش آتی نفت، موضع معاملاتی خود را می بندد و از بازار خارج می شود و همچنین فروشنده آتی با خرید آتی از بازار خارج می شود.

2.انعقاد این قرارداد در حقیقت، یک بازي با مجمو ع صفر است؛ به این معنا که سود یک معامله گر در بازار آتی دقیقاً مساوي زیان معامله گر دیگري است که موضعی مخالف معامله گر اول داشته است؛ زیرا علت انجام چنین قراردادهایی توسط معامله گران، پیشبینی آنها از کاهش یا افزایش قیمت دارایی موضوع قرارداد در آینده است. در واقعیت، قیمتها کاهش می یابد یا افزایش؛ اگر قیمتها کاهش یابد، معامله گري که موضع فروش اتخاذ کرده سود م ی برد و معامله گري که موضع خرید اتخاذ کرده به همان میزان زیان می کند.

3. نوسانات جهانی قیمت نفت، شناور شدن نرخ بهره، شناور شدن نرخ ارز و نوسانات قیمت سهام، زمینه تغییرپذیري شدید قیمت را فراهم نمود و این احساس به وجود آمد که باید فرصت پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت ایجاد شود و این فرصت توسط این قراردادها فراهم شد؛ زیرا گرچه معامله گران در بازار آتی به انگیزه هاي متفاوت وارد م یشوند و در انجام قراردادهاي آتی و تعیین قیمتهاي آتی نقش ایفا می کنند؛ اما نتیجه انعقاد این قراردادها با هر هدفی که باشد، ایجاد فرصت بهتر و بیشتر براي پوشش دهندگان ریسک است.

4. این قراردادها به گرمی و روانی معاملات در بازار بورس کمک می کنند؛ زیر ا با وجود این قراردادها در بازارهاي مالی، حجم معاملات افزایش یافته و از اینجا نقدینگی بازار افزایش می یابد. با وجود نقدینگی در بازارهاي مالی، سرمایه گذار هر وقت اراده کرد، می تواند اوراق بهادار خود را به نقد تبدیل کرده و سپس نیازهاي مالی خود را تامین کند.

نحوه خاتمه قراردادآتی

یکی دیگر از ویژگی های قرارداد آتی ، نحوه ی خاتمه آن و خروج ازبازار آتی ها است. با خروج از بازار آتی ها موضع معاملاتی شخص در این بازار بسته می شود. شیوه های خروج از این بازار به چهار روش ذیل انجام می شود:

1. تحویلداراییپایه

قراردادهای آتی معمولاً به تحویل فیزیکی کالا منتهی نم یشود؛ زیرا تسلیم و تسلّم دارایی پایه اغلب مشکل و در مواردی پرهزینه است. بنابراین سرمای هگذاران ترجیح م یدهند پیش از فرا رسیدن زمان تحویل، به شیوه های دیگری موضع معاملاتی خود را مسدود کنند. در عین حال، اغلب قراردادهای آتی سهام ارز و سکه به تحویل منتهی م یشود؛ زیرا در این قراردادها هزینه و مشکلات حمل و نقل و انبارداری وجود ندارد. از نظر حقوقی، تحویل دارایی پایه، ایفای عهد است که به عنوان شایع ترین وسیله ی سقوط تعهد شمرده می شود، ولی بر اساس آمار، درصد كمي از آت یها به تحويل مال موضوع قرارداد اصلي مي انجامد. معامله گران در بازارهاي آتی یکسان عمدتاً بور سبازاني هستند كه تلاش م یکنند با هزینه ی کمتر سود بيش تری به دست آورند. از آنجا كه تحويل كالا هزينه هاي گزاف حمل و نقل و انبارداري را بر آن ها تحميل ميك‌ند، كمتر به تحويل كالاي نهايي اقبال نشان م يدهند. حتي پوشش دهندگان خطر كه معمولاً نيازمند دارایی پایه هستند، معمولاً ترجيح م يدهند به

دلایل پیش گفته از تحويل كالا اجتناب كنند و با مسدود كردن موضع معاملاتي، خريد يا فروش مورد نياز خود را به شيوه ی معمول در بازارهاي نقدي انجام دهند.

2. تسویه حساب نقدی

در مواردی که تحویل دارایی پایه غیر ممکن یا با دشواری همراه است، قراردادهای آتی در سررسید به روش تسویه نقدی 1 خاتمه می یابد؛ زیرا نسبت به روش تحویل از سهولت بیشتری برخوردار است. قراردادهای آتیِ شاخص سهام از جمله قراردادهایی است که همواره به صورت نقد تسویه می شود. در این روش به جای تحویل دارایی پایه، تفاوت بین قیمت خرید یا قیمت فروش آتی ها را با قیمت دارایی پایه در تاریخ انقضا محاسبه کرده و به عنوان سود یا جبران زیان به طرف دیگر م یپردازند. سرمای هگذار با دریافت مبلغی که بر اساس قیمت جاری آن کالا محاسبه شده است، می تواند دارایی پایه را در بازار به صورت نقد خریداری کند. از نظر حقوقي، در تحلیل ماهيت تسويه ی نقدي م يتوان گفت طرفين قرارداد پس از انعقاد عقد نهايي با انجام تبديل تعهد به اعتبار تبديل موضوع، موضوع قرارداد را از كالا يا اوراق بهادار به پول تبديل كرده و با يکسان شدن موضوع تعهدِ طرفين معامله ميان دو دين آنان به ميزان كم ترين آن تهاتر شده و سپس بدهکار تفاوت ميان دو دين را به طلبکار پرداخت ميك‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ند. اين نظر که در قراردادهاي آتی چنين تبديل تعهدي صورت نم يگيرد و عملاً نيز طرفين قرارداد ارادی چنين تبديل تعهدي نميك‌نند، با این ایراد مواجه است مگر اينكه طرفين در هنگام انعقاد قرارداد بر تبديل تعهد مزبور به صورت شرط ضمن عقد توافق كنند. با چنين تبديل تعهدي، طلبي كه موضوع آن كالا يا اوراق بهادار بوده، ساقط مي شود و تعهد جديدي نسبت به تأديه وجه نقد استقرار مي يابد. شایان ذکر است برخی از فقها نیز بر مشروعیت تبدیل تعهد مزبور نظر داد ه اند )منتظری، 1386 : 324 (.

به گفته بعضی از حقو قدانان، لازمه تغییر موضوع تعهد، تبديل تعهد يعني سقوط تعهد پيشين و ايجاد تعهد جديد نيست. طرفين مي توانند موضوع دين موجود را بدون اينك‌ه نيازي به ايجاد تعهد جديدي به جاي دين سابق باشد، دگرگون سازند. در عمل فراوان ديده ميشود كه بازرگانان و مشاوران حقوقي آنان براي تغيير موضوع تعهد يا اوصاف آن در انديشه جانشين ساختن تعهدي جديد به جاي دين سابق نيستند و به طور معمول هنگام وفاي به عهد و گاه پيش از آن، شرايط و موضوع دين را تغيير ميدهند و با اعتراض يا ايرادي هم روبه رو نمي شوند. اگر آنان قادرند تعهدی را ساقط کنند چرا توان تغییر آن را نداشته باشند. چه لزومی دارد که برای ای نگونه تغییرها به کلی رابطه موجود را بگسلند و چیزی نو بیافرینند )کاتوزیان، 1382 : 301 (

از اين ديدگاه، ساده ترين روش اين است كه در هنگام انعقاد قرارداد آتی شرط شود كه ذ ینفع حق دارد در سر رسید قرارداد به جاي مطالبه دارايي پايه، قيمت آن را خواستار شود. وانگهی تسویه نقدی م يتواند عرف بازار آتی های یکسان شناخته شده و با استناد به مواد 220 و 225 قانون مدنی به عنوان امری متعارف به منزله ذکر در عقد تلقی شده و متعاملین را ملتزم کند.

[1] .future contracts

[2] .speculators

[3] .swaps

[4] . Speculators

[5] . Basis

[6] . Convergence

[7] . forwards

[8] .futures

[9] .. دکتر محمود گنابادی - به نقل از سایت بورس ۲۴

[10] .OTC

[11] .size

[12] .privacy